नुकतीच २०१५ सालाची माझी “एक अश्रू” ही कविता “माझ्या दुःखाचा प्रवास” ह्या नवीन शीर्षकाने मी काहीजणांना पाठवली. ती वाचल्यावर काहीजणांनी मला विचारलं, “काय रे बाबा, काय झालं?” आणि काहीजणांना दुःखाचा प्रवास म्हणजे काय असा प्रश्न पडला. खरं तर कविता ही वाचकाच्या मालकीची असते. कवीच्या नाही. कविता वाचल्यावर वाचकाच्या मनात उमटलेले तरंग हे सर्वस्वी त्याचे स्वतःचेच असतात. तरीसुध्दा वरच्या प्रश्नांना थोडक्यात सूचक उत्तरे देण्यासाठी हा पंक्तिप्रपंच.
आजकालच्या नवीन, अतिशय वेगाने धावणाऱ्या जगातसुध्दा दुःख ही एक गोष्ट स्थिर असते. माझ्याबाबतीत ते दुःख अचानक मला बेसावधपणे गाठतं आणि क्षणभर खिळवून ठेवतं. अशा दुःखाच्या चार छटा मी कवितेत २०१५ साली मांडल्या. कधी तो दुःखाचा क्षण मला अगदी भिजवून टाकतो आणि निर्माल्यासारखा पटकन लांब आयुष्याच्या वाहत्या नदीत फेकून द्यावासा वाटतो. कधी वेगळाच अनोळखी वाटतो, कधी एकटाच वाटतो तर कधी फकीरासारखा अलिप्त वाटतो.
आज २०२२ साली ह्याच छटा एका प्रवासाच्या रूपात दिसतात. आयुष्याच्या ह्या वानप्रस्थाश्रमाच्या टप्प्यात यमुनेकाठी खेळणाऱ्या योगेश्वर कृष्णासारखी फकिरी अलिप्तता आली आहे का आता माझ्यात?
एक स्तब्ध क्षण एक स्तब्ध अश्रू चिंब ओला भाद्रपदातल्या निर्माल्य प्राजक्तासारखा
एक स्तब्ध क्षण एक स्तब्ध अश्रू अनोळखी क्षितिजावरच्या निळ्या ढगासारखा
एक स्तब्ध क्षण एक स्तब्ध अश्रू एकटाच अमावास्येच्या निरंतर ध्रुवासारखा
एक स्तब्ध क्षण एक स्तब्ध अश्रू फकीर यमुनाजळीच्या कृष्णासारखा
माझ्या खादाडीचा प्रवास अर्थातच माझ्या आईच्या आणि आजीच्या कुशीत सुरु झाला. कोंड्याचा मांडा करून साध्या साध्या खाण्याच्या गोष्टी अफलातून बनवण्यात त्या पटाईत होत्या. रोजची आमटी सुध्दा वेगळ्या वेगळ्या चवीची असायची! मी ती चक्क अगदी घटाघटा प्यायचो. लिंबाचं सरबत, कोबीची भाजी, फोडणीचा भात आणि गोडाचा शिरा ह्या चार गोष्टींवर मी अख्ख आयुष्य काढायला तयार असायचो आणि अजूनही आहे. (ह्यात प्रोटीन नाही वगैरे फालतू, पादरफुसके विचार मनात सुदधा आणू नका.) आमची आजी एकदम खवय्यी. तिला रोजच्या जेवणात डावं – उजवं सगळं साग्रसंगीत लागायचं. लोणची, मुरगुंडं, पोह्याचे पापड हे सगळं ती स्वतः करायची. एव्हढं करून बाहेरून इडलीवाला गेला तर तिला आणि तिच्या नातवंडांना इडल्या खायला घातल्याशिवाय त्याला ती पुढे जाऊ द्यायची नाही. थोडक्यात आमची चंगळ होती. आणि पास्ता, आईस्क्रीम, मॅगी नूडल्स असली थेरं अजून आमच्या आयुष्यात अवतरली नव्हती.
पण मग पायाला भिंगरी लागली. एके दिवशी मी नववीत असताना नुकतंच मिसरूड फुटलेला अकरावीतला राजू मला म्हणाला, “नितीन, आपण नुसतेच महाराज, महाराज जप करत बसतो. पण आपण रायगड बघायला पाहिजे.” मी म्हणालो, “अरे, पण एसटीचे पैसे कुठून आणायचे?”. राजूने मार्ग काढला. “त्यात काय, चालत जाऊ या.” आई – बाबा चक्क “हो” म्हणाले (त्याकाळी प्रत्येक मिनिटाला मुलांच्या आयुष्यात ढवळाढवळ करायची पद्धत नसावी) आणि आम्ही पाच जण प्रवासाला निघालो. सर्वात मोठा अकरावीतला राजू आणि सर्वात धाकटा सहावीतला नऱ्या! दररोज रात्री समोर दिसेल त्या घराचं दार ठोठवायचं आणि दिसेल त्या माणसाला “पथारी पसरायला जागा द्या” अशी विनवणी करायची. ह्या प्रवासात कल्पनेपलीकडले विलक्षण सुंदर अनुभव मिळाले. अनोळखी, प्रेमळ जगाने “अगदी देव घरी आला” अशा थाटात आमचं स्वागत केलं. शेवटी आठ दिवस चालत आम्ही रायगडाला पोहोचलो. ही संपूर्ण अचाट कथा परत कधी तरी. पण त्यावेळी आयुष्यात पहिल्यांदा रस्त्याच्या कडेला स्वतः शिजवलेल्या गोष्टी खायचा प्रयत्न करायला लागला. नुसताच टोमॅटो घातलेला भात (दुसरं तोंडी लावणं काहीही नाही), शेकोटीवर भाजलेला कांदा आणि गूळ थोड्याशा आंबूस झालेल्या पावात घालून बनवलेलं सँडविच, खूप कच्ची नाही तर खूप पिकलेली फळं असं समोर दिसेल ते खाल्लं. आणि अचानक पारंपरिक जेवणाच्या पलीकडल्या नवीन, अदभूत खादाडीच्या जगाचा शोध लागला.
त्यानंतर दहावीत असताना वाडा तालुक्याच्या अगदी दुर्गम ठिकाणी महाराष्ट्र सरकारच्या रोजगार हमी योजनेचा सर्व्हे करायला गेलो. दुष्काळातली पराकोटीची गरिबी बघितली. आदिवासी कुटुंबं झाडाची पानं खाऊन जगताना बघितली आणि मग जेवणासाठी समोर जे येईल ते गोड मानून त्यातच सुंदर चव जाणवायला लागली. कॉलेजात असताना अरुण बरोबर ९० दिवस उत्तर भारतात हिंडलो. पैसे नव्हतेच. रेल्वे प्लॅटफॉर्म वर झोपायचं, तिथेच कुठेतरी अंघोळ करायची, शहरात पायी हिंडायचं आणि रस्त्यावरचं खाणं खायचं (त्याला हल्ली स्ट्रीटफूड असं फॅन्सी नाव आहे). एखाद्या देवळात, अजमेरच्या शरीफ दर्ग्याच्या बाहेर, अमृतसरला सुवर्णमंदिरात कुठेही फुकट जेवायला मिळालं तर तसं जेवायचं. प्रत्येक गावाची, शहराची संस्कृती, भाषा, वागणूक, पेहेराव, इतिहास हे सगळं त्या गावच्या सामान्य माणसाच्या रोजच्या आहाराशी जोडलेलं आहे असं जाणवत राहिलं. आणि मग प्रवासात प्रेक्षणीय स्थळं बघण्यापेक्षा “जेवायला इथे काय खास आहे?” हे शोधण्याला प्राधान्य प्राप्त झालं.
मग सह्याद्रीतलं ट्रेकिंग सुरु झालं. एके दिवशी मजा झाली. आकाशातून पावसाचा अक्षरशः धबधबा कोसळत होता. आम्ही डोंगरात ढगांच्यामध्ये. पाच फुटावरचं सुध्दा दिसेना. बरोबर तांदूळ होता. पण बाकी काही नाही. गाव कुठे दिसेल त्याचा नेम नाही. “रात्री झोपण्यासाठी तरी छत दे रे बाबा” अशी देवाची प्राथर्ना करत आम्ही गरागरा हिंडत होतो. त्या तशा धुक्यात आम्हाला एक धनगर आणि त्याचा कळप दिसला. भन्नाट बाळ्याच्या सुपीक डोक्यात एक आयडिया आली. (हा तोच वसंत वसंत लिमये – मराठीतला सध्याचा प्रथितयश लेखक.) त्याने त्या धनगराकडून एक चक्क बकरी विकत घेतली. आणि त्या रात्री आम्ही मटण-भातावर ताव मारला. “जिवंत बकरी ते मटण” ह्या सहा तासाच्या प्रवासाची सुरस कथा मी इथे सविस्तर सांगत नाही. पण ह्या सहा तासात अनुभवात माझं एका आहार-योग्यात रूपांतर झालं. मटण कोणत्या प्राण्याचं आहे, ते कसं बनलं असेल, त्या प्राण्याला कसं वाटलं असेल हा सगळा भूतकाळ. तो काळाबरोबर इतिहासात जमा झालेला. ह्या मटणामुळे माझ्या पोटाचं काय होईल, उद्याच्या सकाळी माझे नैसर्गिक अनुभव कसे असतील, माझं वजन किती वाढेल किंवा कमी होईल हा सगळा भविष्यकाळ. तो अजून यायचा होता. खरा होता फक्त वर्तमानकाळ. आत्ता इथे, मटण जिभेवर ठेवलेला जो क्षण आहे तोच फक्त महत्वाचा. ती चव काय आहे, मटण शिजलं आहे का हेच फक्त काय ते खरं !! हे योगिक तत्वज्ञान खादाडीला लागू पडायला लागलं.
मी आहार-योगी झाल्यामुळे झालेले शारीरिक आणि मानसिक फायदे किती आणि काय सांगू!! १०-१२ वर्षांपूर्वी आम्ही चौघे आणि माईक-बेट्सी व त्यांची तीन मुलं (काही नाती रक्ताची असतात. काही पृथ्वीवर जमतात. माईक-बेट्सी हे आमचे पृथ्वीवरचे अमेरिकन नातेवाईक.) लडाख मध्ये हिंडत होतो. गाईड म्हणाला, “जवळच्या बौद्ध मठात त्या गावाची जत्रा आहे आज. जायचं का?” प्रवासातल्या प्रेक्षणीय स्थळांपेक्षा लक्षात काय राहत असेल तर तिथली माणसं, तिथला बाजार, त्यांच्या परंपरा! त्यामुळे आम्ही सगळे जण एका पायावर तयार झालो. पण मठ होता डोंगरावर. तिथली लोकं टणाटण उडया मारत वर चालले होते. आम्हीच सावकाश धापा टाकत चढत होतो. बाजूने एक ७०-७५ वर्षाची बाई आमच्या मागून आली. छान लडाखी पारंपरिक ड्रेस, कानात मोठया हिरव्या खड्याचे डूल. गळ्यात सुंदर पारंपरिक लडाखी दागिने. तिच्या सुरकुतलेल्या चेहऱ्यावरसुध्दा अगदी उन्हाळी हसू अस्ताव्यस्त पसरलेलं होतं. हिंदीत तोडक्या मोडक्या गप्पा मारता मारता ती म्हणाली, “शामको चाय पिनेको हमारे घर आओ”. तिने पत्ता दिला आणि तरातरा गेली की पुढे! संध्याकाळी आम्ही नऊजण तिच्या घरी पोहोचलो. त्या अगदी छोट्या गावातलं तिचं टुमदार दोन मजली घर तिच्या श्रीमंतीची जाणीव करून देत होतं. मग तिने छोट्याशा नाजूक कपात प्रत्येकासाठी चहा आणला…. त्याच्या पहिल्या घोटातच सगळ्यांचे चेहरे बघण्यासारखे झाले. कारण तो होता “याक बटर टी”. थोडक्यात सांगायचं तर याकच्या दुधाचं लोणी बनवायचं आणि त्याचं शुद्ध तूप कढवायचं. त्यात थोडं मीठ आणि चहा घालायचा आणि पाहुण्यांना अगदी आग्रहाने प्यायला द्यायचा. मला हा प्रकार जबरदस्त आवडला आणि यजमानांचा अनादर न करता सगळ्या नऊ कपांमधलं ते शुद्ध तूप पिण्याचं काम आहार-योग्याकडे आलं.
असं म्हणतात की माणसाच्या हृदयाकडे जाण्याचा रस्ता पोटातून जातो. हे काही फक्त नवरा-बायकोच्या नात्यातलं गुपित नाही आहे. व्यावसायिक संबंधांमध्ये सुध्द्धा ते लागू पडतं. उत्तर मेक्सिकोत आम्ही आमच्या एका सप्लायरकडे गेलो होतो. परिस्थिती विचित्र होती. आम्हाला ह्याच सप्लायरकडून पार्टस हवे होते. दर्जा चांगला होता. वेळच्या वेळी माल तो व्यवस्थित पुरवायचा. फक्त आम्हाला किंमत थोडी कमी करून हवी होती. पण दिवसभर वाटाघाटी करून सुध्द्धा काही तो बधेना. शेवटी सगळेजण दमून भागून संध्याकाळी एकत्र जेवायला गेलो. उत्तर मेक्सिकोतलं ते एक ऐतिहासिक सुंदर शहर. नाव होतं ग्वानाहातो (Guanajuato). आम्हाला एका महागड्या रेस्टॉरंट मध्ये नेण्यात आलं. एका सुंदर जुन्या वाड्यातल्या मधल्या आवारात (Hacienda) हे रेस्टॉरंट थाटलेलं होतं. गप्पा मारता मारता गाडी खाण्याच्या पदार्थांवर आली. मी नेहेमीच्या खाक्यात विचारलं की इथले खास पदार्थ कुठले? अतिशय अपराधी चेहेरे करून “आम्ही नाकतोडे खातो” असं त्यांनी आम्हाला सांगितलं. सबंध टेबलावर एकदम शांतता पसरली. मी म्हणालो, “त्यात वाईट काय आहे?” तेंव्हा ते म्हणाले, जगातल्या इतर लोकांना ते विचित्र वाटतं. खरं होतं. बाकी सगळी अमेरिकन मंडळी “आपण जरा दुसऱ्या विषयावर बोलू या का?” अशा थाटात माझ्याकडे बघत होते. पण मी इरेला पेटलो होतो. मग खास माझ्याकरता नाकतोडे आणण्यात आले (Chapulines). मला वाटतं ते फ्राय करून त्यांची बारीक पावडर बनवलेली होती. कारळ्याच्या चटणीसारखी दिसत होती. मी अगदी आवडीने खाल्ली. चव मस्त होती. बरोबरच्या अमेरिकन मंडळींनी पण मग ही चटणी ट्राय केली. आमचे सप्लायर मग फारच खुश झाले. ते चेकाळले. ते म्हणाले, आम्ही मोठ्या मुंग्यांची अंडी पण खातो. मग ते Escamoles पण आमच्यासाठी मागवण्यात आले. आम्हाला Caviar (म्हणजे फ्रेंच माशांची अंडी) खूपच आवडतात असं अगदी नाक वर करून म्हणायचं आणि मेक्सिकन मुंग्यांच्या अंड्यांना नाकं मुरडायची हे बरोबर नाही. तेंव्हा मेक्सिकन मुंग्यांना न्यूनगंड येऊ नये म्हणून आम्ही Escamoles खाल्ले. मजा आली. कावळा बसायला आणि फांदी तुटायला एकच गाठ पडली आणि २-३ दिवसांनी आम्हाला कमी किंमतीत पार्टस पुरवायला मेक्सिकन मंडळी राजी झाली. पुढे जाऊन मी हि डिप्लोमसी जर्मनीत मगर खाऊन आणि जपानमध्ये साशिमी खाऊन लागू पडते आहे का तेही बघितलं.
नुकतेच आम्ही FIFA वर्ल्ड कप बघायला दक्षिण रशियाला समारा शहरात गेलो होतो. माझा मेव्हणा अमोल सध्या तिथे भारतातून काही काळाकरता एका जर्मन कंपनीत नियुक्त आहे. समाराहून उझबेकिस्तान, जॉर्जिया, अझरबैजान असले देश त्यामानाने फारच जवळ. लाल बहादूर शास्त्रींचा ताश्कद करार उझबेकिस्तानातला. ह्या कुठल्यातरी देशातले पंतप्रधान “मैं आवारा हूँ” हे राज कपूरचं गाणं गाताना WhatsApp वर बघितलेले. ह्या देशात रानटी घोडे खूप असतात आणि घोडे हे इथलं एक मिष्टान्न असतं असं ऐकलेलं होतं. त्यामुळे शाकाहारी अमोल-अंजली-प्रज्ञा ह्यांनी आम्हाला उझबेकिस्तानच्या रेस्टॉरंट मध्ये जेवायला न्यायचं ठरवलं तेंव्हा माझ्यातल्या “मांसाहारी नितीनने” टुणकन उडी मारली. अर्थातच तिथे घोड्याचा पदार्थ मेनूमध्ये होताच. अर्थातच मी तो मागवला आणि मजेत खाल्ला. अर्थातच “नितीन कुठ्ठे कुठ्ठे नेण्याच्या लायकीचा राहिला नाही” असा अंजलीने परिचित डायलॉग मारला. योगी मंडळी निंदास्तुतीच्या पलीकडे पोहोचलेले असतात. पण ह्यावेळी आणखी एक चांगली गोष्ट झाली. योग्यांना त्यांचं तत्वज्ञान पसरवण्याकरता शिष्य हवेच असतात. आमच्यातल्या २०-२५ वर्षाच्या चार-पाच मंडळींना ह्यावेळी दीक्षा देण्यात आली. त्यांनीही घोडा अतिशय आनंदाने खाल्ला.
गेले कित्येक वर्ष मी अंजलीच्या मागे लागलो आहे की “आपण व्हिएतनाम आणि कंबोडियाला जाऊ या. जगातलं सर्वात मोठं हिंदू मंदिर बघू या.” तेजस आणि आरती जाऊन आले. त्यांनी सुध्दा तिला आग्रह केला. अंजलीचा एकच घोष, “शी, तिकडची माणसं काहीतरीच खातात.” आम्ही सगळे म्हणालो, “अगं, अगदी चांगलं शाकाहारी जेवण तुला तिथे मिळेल.” पण ती काही मानायला तयार नाही. हा लेख लिहिता लिहिता शेवटी माझी ट्यूब पेटली. तिला व्हिएतनाम आणि कंबोडियाच्या लोकांबद्दल तक्रार नाही आहे. मी…. तिचा नवरा, तिथे “काहीतरीच” खाणार नाही ह्याचीच तिला खात्री नाही. त्यामुळे तीने नन्नाचा पाढा लावला आहे. तेंव्हा ह्या लेखाद्वारे मी घोषणा करू इच्छितो की “अंजली, मी व्हिएतनाम आणि कंबोडिया मध्ये अतिशय सज्जन माणसासारखा राहीन. सात्विक आहाराचं सेवन करेन.” तुम्हाला पण अंजली कुठे भेटली तर तिला माझ्या वचनाची आठवण करून द्या आणि माझ्याबरोबर ह्याठिकाणी जायचा आग्रह करा. माझी एवढी एकच नम्र विनंती.
आम्ही दहा वर्षांपुर्वी चतु:शॄंगीच्या डोंगरापाशी राहायचो. तेंव्हाचा हा घडलेला खराखुरा प्रसंग! आरती तेंव्हा चार आणि तेजस सहा वर्षांचे होते. त्यांची आईपण कुठेतरी बाहेर गेली होती. अशाच एका श्रावणातल्या संध्याकाळी मी मुलांना विचारलं, “काय, डोंगरावर फिरायला जायचं का?” एका सुरात दोघांचही उत्तर आलं, “हो.”
संध्याकाळच्या ह्या उन्हातसुद्धा सडकून पाऊस पडणार असं वाटत होतं. फक्त बालकवींच्याच जमान्यात नाही तर हल्लीच्या प्रदुषणाच्या काळातसुद्धा “श्रावणमासी हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे” मधली हिरवळ वेड्यासारखी कुठेही उगवलेली होती. त्यातुन ही होती श्रावणातली संध्याकाळ! रात्रीच्या अंधाराला बिलगू की नको, जवळ जाऊ की नको ह्या संभ्रमातली! हा तीचा ओढूनताणून आणलेला खट्याळपणा की मुळचाच लाजरेपणा होता कुणास ठाऊक? काही का असेना, तो श्रावणी संध्याकाळचा खट्याळपणा माझ्या ह्या मुलांमधेही उतरलेला होता.
पावसात फिरायला जाताना काहीही झालं तरी छत्री न्यायची नाही हे मीच त्यांना शिकवलेलं होतं. धो धो पावसात नाकावरुन ओघळणारं पाणी जीभेवर झेलायची त्यांना प्रॅक्टीस होती. लोहगडावरती अगदी हाडापर्यंत मुरणार्‍या पावसात वार्‍याकडे तोंड करुन उभं राहण्यातली गम्मत त्यांना माहित होती. पहिल्या पावसानंतरच्या चिखलात लोळण्यात आईच्या मांडीवर लोळण्यातली मजा त्यांनी अनुभवलेली होती.
हे झाले थोडेसे जगावेगळे अनुभव! पण नाहीतर इतर आई-वडिलांप्रमाणेच मुलांच्या छोट्याशा मेंदूत नको त्या गोष्टी अगदी ठासून भरण्याचा छंद मलासुद्धा होताच. झिंबाब्वेची राजधानी, टर्कीची एअरलाईन्स, जगातली सर्वात लांब नदी, भारताच्या वनमंत्र्यांचं नाव अशा खरोखरच अर्थशून्य गोष्टी तेजस आणि आरतीच्या डोक्यात भरवण्याचा चाळा मी नियमीतपणे करायचो. त्यातुन मी सायन्स् शिकलेलो. इंद्रधनुष्य का दिसतं, फुलांना रंग का असतात, वरती फेकलेला चेंडू खालीच का परत येतो याची अगदी सविस्तर कारणं त्यांना माहित होती. पढवलेल्या ह्या गोष्टी मुलांकडून, विशेषतः आमच्या मित्रमंडळीत, घोटून घेण्यात आमची छाती अगदी गर्वाने फुगत असे. आपल्या “गणपती बाप्पा” ह्या आरोळीला मिरवणुकीत सगळ्यांनी “मोरया” असा प्रतिसाद दिला की आपण कसे चेकाळतो? तसं ही मुलं माझ्या प्रश्नांना पढवल्यासारखे उत्तर द्यायला लागले की मी अजूनच चेकाळायचो. फिरताना अशा सगळ्या गोष्टींची मुलांकडुन उजळणी करून घेणे ही माझी पहिल्यापासुनची खोड.
डोंगर चढायला लागलो. हिरव्या पिवळ्या रानफुलांचा सगळीकडे गालीचा पसरलेला होता. बालकवींच्या फुलराणीचं लग्न खरं तर सकाळीच त्या कोवळ्या सूर्यकिरणाशी लागलेलं होतं. पण त्या लग्नाच्या रीसेप्शनला आम्ही तिघे वर्‍हाडी संध्याकाळी पोहोचलो होतो. प्रत्यक्ष वधुवर आम्हा अतिथींचं स्वागत करायला अगदी डोलत डोलत पुढे येत होते. मधूनच येणारी वार्‍याची झुळुक, चंदेरी झालर घेऊन नटलेले काळे-पांढरे ढग, चिवचिवणारे पक्षी, हिरवंगार गवत अशी सगळी घरचीच मंडळी आमचं हवं नको ते बघत होती. अशा माझ्या मनाच्या तरल अवस्थेत सुद्धा बापाच्या कर्तव्याचं भूत काही माझ्या मानेवरून उतरेना. मी पचकलो,
मी: “आरत्या, फुलांना छान छान रंग का असतात?”
मी सायन्समधेच पूर्ण बुडालेला. मी विचार केला, बघु या मी शिकवलेलं उत्तर मुलं बरोबर देतात की नाही. मागच्याच आठवड्यात त्यांना शिकवलं होतं की फुलपाखरांना आकर्षित करण्यासाठी फुलांना छान छान रंग असतात. मग फुलपाखरांच्या पायाला परागकण चिकटतात. फुलपाखरं उडत जाऊन दुसर्‍या फुलांवर बसली की परागकणही दुसर्‍या फुलात जातात. मग त्यापासून फळं तयार होतात.
आरतीच्या डोक्यात काहीतरी वेगळच होतं. ती म्हणाली,
आरती: “फुलांना नेहमीच हॅपी वाटतं म्हणुन त्यांना छान छान रंग असतात.”
माझ्या तिन्ही दांड्या गुल! खरं तर लहान मुलं ही स्पंजासारखी असतात. त्यांना काहीही शिकवलं तरी त्यांना ते व्यवस्थित कळतं आणि मुलं आपल्याला ते परत सांगतात सुद्धा. आरतीच्या उत्तरावरून ही चार वर्षांची चिटुकली माझ्या फिरक्या घेते आहे की काय असं मला वाटायला लागलं.
मी: “आरत्या, मागच्याच आठवड्यात मी तुला सांगितलं होतं ना की फुलपाखरांना ॲट्रॅक्ट करण्यासाठी फुलं रंगीबेरंगी असतात म्हणुन.”
तेजसः “पण मग फुलपाखरांना छान छान रंग का असतात?”
वय वर्ष सहा ने वय वर्ष चाळीसच्या टाळूला लोणी फासायचं काम मात्र छान केलं होतं. हे माझ्या लक्षातच आलं नाही की फुलपाखरं रंगीबेरंगी का असतात ते. बापाने लगेच ह्या सहा वर्षाच्या मुलासमोर शेपूट घातली.
मी: “मी नव्हता ह्याचा विचार केला. पण फुलांना हॅपी वाटतं हे कशावरून?”
आरती: “कारण मी रंगीत कपडे घातले की मला हॅपी वाटतं म्हणून.”
तेजसः “फुलांना हॅपी वाटत म्हणून ते छान छान डोलतात. फुलपाखरांना हॅपी वाटतं म्हणून ते छान छान उडतात.”
मी: “तुम्ही काय करता रंगीत कपडे घातले की?”
आरती: “आम्ही गाणी म्हणतो आणि खूप हसतो.”
सगळ्या वनस्पतीशास्त्रज्ञांना पेचात टाकणार्‍या ह्या संवादांवरून मला अचानक मार्क ट्वेनचे शब्द आठवले. “I was smart. But then I went to school.” ह्याचा सोपा मराठी अर्थ असा, “मी आधी खूप हुशार होतो. पण झक मारली आणि शाळेत गेलो. त्यात माझं वाटोळं झालं.”
श्रावणातल्या संध्याकाळचा खट्याळपणा ह्या मुलांच्या डोळ्यातून ओसंडून वाहात होता. आपल्या बापाची आपल्याकडून कोणत्या उत्तराची अपेक्षा आहे हे त्यांना पक्कं माहीत होतं, आणि मी शिकवलेलं उत्तर त्यांना नक्कीच माहीत आहे हे मला माहीत होतं. पण मी बाप असल्याने इरेला पेटलो.
मी: “अजून काही कारणं असतील का फुलांना छान छान रंग असण्याची?”
तेजसः “गवताचा हिरवा रंग खूप बोअरींग असतो.”
आरती: “फुलांची दुपारची झोप फार छान झाली आहे.”
आरती: ” बाप्पाला त्याच्या आईने चॉकोलेट खायला दिल्यावर त्याने फुलं बनवली.”
एवढया अफलातून कल्पना मी चार अधिक सहा अशी दहा वर्ष डोकं खाजवलं असतं तरी मला सुचल्या नसत्या. प्रत्यक्ष बालकवी त्यांच्यात शिरले आहेत की काय?
मी: “अरे, तुमच्याकडे तर एकाहून एक कहर आयडिया आहेत. अजून काही? “
तेजसः “हा पृथ्वीच्या अंगावर आलेला काटा आहे. “
मी: “म्हणजे काय? “
तेजसः “छान थंड हवेत माझ्या अंगावर येतो तसा.”
आरती: “पृथ्वीने गजरा घातलायं, मला आजोबा देतात तसा.”
आरती: “पावसाळ्यात गवत होळी खेळताहेत.”
ह्या कल्पनांच्या फटाक्यांच्या माळा अक्षरशः पुढची १५-२० मिनिटं फुटतच राहिल्या. आम्ही चतु:शॄंगीचं देऊळ बाजूला ठेऊन डोंगर चढत राहिलो. देवळात गेलोच नाही. प्रत्यक्ष गणपती एका बाजूला आणि चतु:शृंगी दुसर्‍या बाजूला माझी बोटं धरुन डोंगर चढत असताना मी देवळात दर्शन कोणाचं घेऊ?
परवा एक मजा झाली. रविवारी सकाळी सकाळी चहा पिता पिता माझी बायको म्हणाली, “मला काही काम सांगू नकोस, एक दिड तास लागेल मला पर्स आवरायला.” खरं तर ही बाई एक सुपरवुमन आहे. अख्ख्या खानदानाला ती २० मिनीटात जेवायला घालते. अर्ध्या तासात घर आवरते. ती एका तासात शॉपिंग पण करु शकते. पण पर्स आवरायला एक-दिड तास? नक्की त्या पर्स मध्ये आहे तरी काय? कधी कोणा पुरुषाला “मला पाकीट आवरायचं आहे” असं म्हणताना ऐकलयं कोणी?
आम्हा भावांना बहीण नाही आणि आईची पर्स आईला न सांगता उघडून बघायची आमची हिम्मत नाही. त्यामुळे लग्नाच्या आधीच्या (काही थोड्या) प्रेमळ दिवसात एके दिवशी बायकोची पर्स उघडायचा मी प्रयत्न केला. पण तिने हळुच माझ्या हातावर चापटी मारुन माझा प्रयत्न हाणून पाडला. त्यानंतर माझी अजून हिम्मत झालेली नाही तिच्या पर्सला हात लावायला. पण माझ्या डोक्यातून हा प्रश्न काही जाईना “एक्-दिड तास पर्स आवरायला?” माझ्याकडे जर अल्लाउद्दिनचा जादुचा दिवा असता तर त्यातल्या राक्षसाला मी धनधान्या बरोबर पर्सच्या आतमध्ये काय आहे हे बघायची दृष्टी दे असाही वर मागितला असता. गेले बरेच दिवस कोणीही ओळखीच्या किंवा अनोळखी बाईसाहेब भेटल्या की माझ्या डोक्यात हेच. ह्यांना किती वेळ लागत असेल पर्स आवरायला? हा मानसिक आजार आता घालवायचा कसा?
कमीतकमी रिकाम्या पर्स तरी बघाव्यात असा विचार करुन मी माझा मोर्चा शॉपिंग मॉलकडे वळवला. शॉपिंग मॉलमध्ये पर्सच्या सेक्शनमध्ये मी एकटाच पुरूष! बाजुने जाणारे येणारे सगळे पुरूष माझ्याकडे अतिशय आदराने बघत होते. मला आधी वाटलं की त्यांचा हा आदर मी कोणा स्त्रीसाठी पर्स विकत घेतो आहे म्हणून असावा. पण मग माझ्याच लक्षात आलं की कोणीतरी मला चक्क पर्स “विकत घेऊ देतो आहे” म्हणुन हा त्यांचा आदर होता.
रीकाम्या पर्स बघताना पहिली गोष्ट जाणवली ती ही की सगळ्या पर्सना बरेच कप्पे असतात. किंबहुना एखाद्या बॅगेला पाचापेक्षा जर कमी कप्पे असतील, तर त्याला पर्स म्हणता येत नाही. त्याला बॅग, गोणपाट किंवा दुसर काहीही म्हणा. दुसरं म्हणजे पर्सला जितके कप्पे जास्त, तितकी तीची किम्मत जास्त. साध्या पर्सला सुध्दा १७-१८ कप्पे तर सहज आढळतात (क्रेडिट कार्ड ठेवायच्या जागा सोडून!). तेच पुरूषांच्या पाकिटाचं बघा. जास्तीत जास्त दोन कप्पे. एक नाणी ठेवायला आणि एक नोटा ठेवायला. माझी कल्पनाशक्ती सुद्धा माझ्या पाकीटाच्या कप्प्यांएवढीच मर्यादित. त्यामुळे मला तर अजिबात सुधरेना की काय ठेवत असतील बायका ह्या पर्समध्ये?
पैसे, मोबाइल, बायकांच्या गोष्टी, चष्मा, लिपस्टिक व मेकअप्, रुमाल, (बायकांचा रुमाल हा एक वेगळाच गहन विषय आहे. दणदणीत अंगकाठीच्या बायका सुध्दा एक बाय एक इंचाचा ट्टासा रुमाल घाम पुसायला कसा वापरु शकतात हे समस्त पुरूष जातीला पडलेलं एक कोडं आहे.) वगैरे गोष्टींसाठी ५-६ कप्पे जरी लागले, तरी इतर कप्प्यात काय ठेवत असतील? माझ्यासारख्यांना अशा खालील संवादांवरुनच पर्समध्ये काय असेल ह्याचा अंदाज बांधायला लागतो.
“ए, तुझ्याकडे ॲस्पिरिन आहे का? मुलांनी अगदी उच्छाद मांडला आहे.” “आहे की! त्रिभुवनकिर्ती आणि कैलासजीवन पण आहे.” मला तरं विचारावसं वाटलं होतं की तुमच्या पर्समधे सलाइनची बाटली पण आहे का हो?
“अय्या हे काय, तुझ्या पर्समधे दातकोरणं?” “अगं, मागच्या महिन्यात आम्ही पिझ्झाहट मधे गेलो होतो ना, तिथलं घेऊन ठेवलं होतं कधीतरी लागेल म्हणून.”
असले अगाध संवाद ऐकून मला तर वाटायला लागलं आहे की जगात दोनच प्रकारच्या गोष्टी असतात. पर्समधे मावणार्‍या आणि पर्समधे न मावणार्‍या.
त्यापुढे जाऊन माझं तर असं म्हणणं आहे की अशा पर्स आणि पाकीटांमुळे पुरुष व स्त्रिया ह्यांच्या मानसिक जडणघडणीत काही मुलभूत फरक झालेले आहेत. सहसा आम्ही पुरुष आमच्या पाकीटात काही ठेवतच नाही. त्यामुळे आमचं मन सुध्दा कोर्‍या पाटीसारखं असतं. शाहरुख खानचे सिनेमे, हिमेश रेशमियाची गाणी, मित्राबरोबर दहा वर्षांपुर्वी झालेलं भांडण अशा गोष्टींना पाकीटात जागा नसते. तेच बायकांच्या पर्सचं बघा. जोगेश्वरी, दगडू शेठ, कसबा अशा प्रत्येक देवळात दक्षिणा ठेवल्यासारखे बायका पैसे सहजपणे चार-पाच खणात ठेवू शकतात. कधी नोटांच्या घड्या तर कधी त्या चुरगळलेल्या. दातकोरणं, कैलासजीवन एवढच काय तर जागा असेल तर वाट्यासुध्दा पर्समधे ठेवायला त्यांना अवघड वाटणार नाही. तीन-तीन महीन्यापुर्वीची वाण्याची बिलं नाहीतर मागच्या वर्षीची लग्नाची पत्रिका ह्यांच्या पर्समधे सहज सापडते. तसंच त्यांच्या मनाचं असतं. साध्या साध्या क्षुल्लक गोष्टी त्या १८-१८ कप्प्यांच्या मनात महिनोमहिने ठेवतात. त्यामुळे बायकांमधे गॉसिप एकदम पॉप्युलर! धोनीचं लफडं, समोरच्या धामणकरांच्या पुतण्याच्या लग्नातले राडे, शशी कपूरच्या पोटाचा घेर अशा गोष्टी पर्सच्या एकाच कप्प्यात शेजारी शेजारी नांदताना दिसतात.
त्यातुन दुसरी गोष्ट अशी की पर्समधे आज ज्या खणात एखादी वस्तु असेल त्याच खणात उद्या ती वस्तु सापडेल ह्याची खात्री नाही. एका कप्प्यातून दुसर्‍या कप्प्यात उड्या मारणे ही झाली एकदम मामुली बात. मालती बरोबर आज दोस्ती तर उद्या खुन्नस. आज सासुची धुसफुस तर उद्या सुन म्हणजे मुलीसारखी. आज हा वाणी चांगला तर उद्या तो. त्याच्या विरुध्दं पुरुषांचं. पाकीटातल्या एका कप्प्यात वस्तू गेली की गेली. एखादा गोंद्या भाडखाऊ आहे असं आम्हा पुरुषांनी ठरवलं की ठरवलं. मग परत उद्या त्याच्या गळ्यात गळा घालायचा नाही. ह्या बायकांच्या चंचल वागणुकीमुळे पुरुषमंडळी कायम चक्रावलेली. बायकांच्या मनात आत्ता नक्की काय आहे, त्यांची आपल्याकडुन काय अपेक्षा आहे हे त्यांना कधीच समजत नाही. ठोकताळे नेमके चुकतात आणि मग खातात शिव्या बायकांच्या.”अगदीच तुला कसं काही कळत नाही” हा प्रेमळ संवाद प्रत्येक घरात अगदी हमखास ऐकू येतो.
पर्समधे जागा भरपूर आणि कप्पे खूप. त्यामुळे सर्व प्रकारच्या गोष्टी त्यात मावतात.कोणताही प्रॉब्लेम, गोष्ट किंवा प्रश्न हे फक्त चांगले किंवा वाईट नसून त्याला बरेच कंगोरे असू शकतात हे पर्समुळे बायकांना उपजतच समजतं. कोणाचंही चांगलेपण आणि वाईटपण त्या तेवढ्याच स्थितप्रज्ञतेने पचवू शकतात. आर्थिक मंदी आणि मुलाला झालेली सर्दी, जगातला हिंसाचार आणि शेजारच्या काकूंनी केलेली पुरणाची आमटी ह्या सगळ्या गोष्टींना कुठ्ल्याही पूर्वगृहाचे शिक्के न बसता पर्समधे जागा असते. एखादी गोष्ट चांगली का वाईट ह्याचा पुरुष मात्र कायम विचार करत राहतात. पाकीटाला दोनच कप्पे असल्यामुळे चांगलं-वाईट, डावं-उजवं, हे सगळे झगडे फक्त पुरुषांचेच. पुरुषांनी स्थापन केलेल्या सगळ्या धर्मांची मूलभूत तत्त्वं good-evil ह्या द्वैतावर आधारलेली. आईच्या म्हणजे स्त्रीच्या पोटी जन्म घेऊन सुध्दा पर्स वापरण्याचं बाळकडू काही त्यांना मिळत नाही. प्रत्येक गोष्टीला दोनच कप्प्यात बसवायचं आणि मग त्यात जरासुध्दा बदल होऊ द्यायचा नाही ह्या पुरुषांच्या वागणुकीमुळे ह्या पुरुषप्रधान समाजात बरेच अनर्थ सुध्दा पटकन होतात. हिटलरच्या मते आपणच सर्वात श्रेष्ठ! बाकी सगळं जग क्षुल्लक. मग महायुध्दं होतात. एवढ्या वाटाघाटी करत बसण्याऐवजी जर चर्चिलने (नाही, चर्चिलच्या बायकोने) हिटलरला एक पर्स गिफ्ट म्हणून दिली असती तर कदाचित दुसरं महायुध्द झालंच नसतं.
पण अजून वेळ गेलेली नाही. प्रत्येक पुरुषाने चांगली १७-१८ कप्प्यांची पर्स वापरायला सुरुवात केली तर फक्त बायका आणि पुरुषांमधले प्रॉब्लेम सुटणार नाहीत तर पुरुषांचे एकमेकांमधली भांडणं पण कमी होतील. मुलीच्या आईकडुन लग्नात आता नववधुला बाळकृष्णाची मुर्ती आणि जावयाला मस्तं २५ कप्प्यांची पर्स देण्याची प्रथा सुरु करायला हवी.
(Caution: This blog contains a description of heart attack. It can be uncomfortable to some of you)
On the occasion of Thanksgiving in USA. HUGE thanks to the first responders, medical professionals, family, friends and fellow hikers
It was Friday, December 14, 2018. Just another day with a long commute, lots of stale coffee, excel spreadsheets and non-productive meetings. I was eagerly looking forward to the social community event in the evening in a cute, small church in Farmington Hills, a suburb of Detroit. In such events, I transform into an excited, hyperactive child hugging everybody, doing a small talk blabber, laughing out loud at any small excuse, and pigging out on spicy red chili chicken and rice pilaf. Then, I dance and dance and dance. The rhythmic Bollywood music flows through my veins and I simply do not care for respectfully bewildered looks of the spectators watching 60-year old fat boy making quixotic moves. Today was another one of those friendly evenings – at least that was what I thought!
I noticed it almost instantaneously! My breathing became heavier. Shooting pain started right at the heart. I frantically looked around for Anjali (my wife) and found her chatting in the crowd. I almost yelled at her to come outside in the lobby. I collapsed on the bench. Joyous kids were screaming and playing “hide and seek” around me. Their cheerful racket sounded like a faraway TV program in another room. I was engulfed in pain. Somewhere inside my head, I was screaming, “Go home, go home!”. But I just could not get up. AND then they called 911.
I lay flat on the cold, hard floor with eyes closed. I could hear the ambulance siren – that familiar sound of the city. From the corner of my eyes, I saw a flashing red light. They came in, checked my vitals and brought in a stretcher. Even while in pain, my mind was admiring those first responders in uniform. They always look smart exuding confidence in ironed clothes and polished badges. I asked one of them, “How will you lift me on the stretcher?” He smiled with assurance. “It is easy. You will see.” I heard one, two, three, then I floated in the air for a second and landed smoothly on the stretcher. I felt, “Wow, these guys are magicians!”
As the stretcher was veered to the ambulance, I gave thumbs up to the entire lobby full of people as if I am an injured football player heading to the locker room. But unlike the stadium, they did not clap.
It was a weird feeling. There was no anxiety of the future, no thoughts on “what” and “why”, no yearning to live, no anguish of dying. It did not occur to me that I may never see a calm face of my wife or see my kids. Somehow, my mind was focused on the moment in front of me. They were struggling in a moving vehicle to insert the needle in my vein for IV and I was thinking, “how cool it is to get a ride in the ambulance!”
I knew that I was in the operating room when I saw a huge bright light on the ceiling and three or four masked nurses moving around my head. One of them with a shaver asked me, “I will be shaving your body. Any questions?” (I guess this was for ECG sensors!) I told him, “Can you draw a Santa Claus on my chest?” Everybody around me started laughing. One of them said, “It does not feel like you are going through a heart problem.” I told him, “I am just happy that I have a heart.” I love humor. I get a tickle when I see a smile on my friends’ faces. But this was not my regular, giggling, I-am-in-my-elements behavior. It was all subconscious, impromptu, involuntary reaction.
Today, when I look back, I remember one incident that happened just a couple of hours before my father passed away a few years ago. He was struggling with pneumonia at my brother’s place in New Zealand. At the age of 88, his lungs were all destroyed. He was surviving on ventilators and heavy dosage of morphine. He was in pain.
Doctor had just entered his room and examined him. Doctor asked my brother: “Can you please ask your father if he has any questions?” My brother translated the question in Marathi, our mother-tongue from India. My father responded in Marathi, “ह्यांचे वडील येणार आहेत का माझ्या शर्टाची बटणं लावायला?” (“Will his (doctor’s) Dad show up to button up my shirt?”) In that drab ICU, when my brother translated it back in English, both the doctor and my brother started laughing on this dry humor.
My father’s basic, “go-to” emotion was humor. I think those intangible genes were creeping up inadvertently in my chromosomes in the hospital.
Angioplasty continued in the operating room. I had no idea that they do not give full body anesthesia for the angioplasty. I was heavily sedated. But occasionally I could feel the pain in the heart. At one point the pain shot up. I moaned in agony. He said, “Do not worry. It will reduce as soon as I finish putting a balloon in your aorta”. WHAT THE FXXX? Balloon? In where? I had no clue what the fxxx aorta was! I cursed again before going back to sleep.
They knew the medical concept called “Time is muscle!” It means that within 20-25 minutes of the heart attack, a portion of the heart muscle starts dying and that dead tissue never recovers. I was in the operating room at 11:35 pm, the procedure started at 11:47 pm and the stent was inserted at 12:16 am. These angels had descended from heaven to do their job, and they did it with finesse!
Eventually, I was taken to the ICU. Entering ICU was like entering a slot machine room in Bellagio on the Strip in Las Vegas. Lots of blinking lights, lots of flashing numbers and lots of beeping noise. In all that chaos, my warrior wife was standing right in front of me, reassuring me with her smiling face and calm eyes. I had no clue at that time that doctor had just told her to get my kids here from across the continent, and that the next 72 hours were going to be very critical for me. High stake gambling was in progress in a slot machine room called ICU.
Within minutes after my arrival in the ICU, I threw up. I splashed a humongous amount of red, bloody puke all over the bed. It felt like a gory, violent scene from a Tarantino movie. There was a panic and commotion. Within a few seconds, many nurses and doctors gathered in the room. My wife was asked to leave. They were all looking alternatively at me and the monitor. I heard the word “blood” from their whisper. And I smiled. I raised my left arm and said, “Calm down everybody. This is just a red chili chicken.” James, my nurse, picked up a small piece of chicken from the mess and suddenly, there was a sigh of relief. I felt like the captain of the ship. I had magical control over all these people.
James was an amazing nurse. After cleaning up the mess, he started inserting various tubes and kept saying “sorry” for sticking adhesive tape on my hairy body. During the conversation, he told me that in his entire 16 years of career as a nurse, he has not come across anybody hairier than me. Then I told him the story. In my all-male college dorm of geeky engineering students, one day they decided to have the Hairiness Index for every student, like gasoline Octane number. The hairiest dude was assigned a number 100. I was away in the classroom at that time. When I arrived back to the dorm, they were humbled in their incomplete investigation, amazed at a fantastic display of Godly creation on my body and I was assigned the highest number of all, a whopping 110 for my hairiness index. Later James started calling me “Macho.” I asked him what he would call a “Macho” who survived the heart attack. Since then I have become the “Macho Square”.
Next day morning, the doctor came to the ICU.
Doctor: “Mr Anturkar, you went through a lot yesterday. You had a STEMI.”
Me: “What is STEMI?”
Doctor: “Oh, that is “S”, “T” elevated myocardial infarction. Your LAD was 100% blocked.”
Me: “What is LAD?”
Doctor: “Oh sorry for medical words. It is the Left Anterior Descending artery.”
WTF! Did my doctor come from some alien planet speaking alien language? What is infarction? Was that just a spelling error for infraction? What is ST? Why is it not AB or YZ or PQ? What the heck is myocardial? I learnt later that STEMI is nothing but heart attack with 100% blockage of the artery and ST are two specific waves on ECG graph. Some medical reports even describe it as a “widowmaker” event. Over time, I learnt from the Khan academy tutorials some very complex medical terms, such as occlusion, thrombosis and atherosclerosis for some very simple words such as blood clotting, clogging of blood vessels etc. Next day, I asked James, “I long for feculence. Can I wend my way to ablution?” That was my revenge on the medical establishment! Ignoring James’ confused look, I proudly went for a poop.
All this funny banter helped me in my hour-to-hour tactical challenges. I was not allowed to move my right leg for the entire 48 hours. I could not even imagine that my plum, fatty bums can hurt “that” much! Do you remember that crazy balloon in my freaking aorta? They eventually removed that temporary balloon after two days in the ICU. At that time, as a standard procedure, they had to exert the full body weight pressure on my open wound in the groin for 45 minutes, through which they had just removed an unbelievable eight-inch-long balloon. Yes, that is correct. EIGHT-INCH-LONG balloon! Pain was excruciating! I wanted to scream! I was holding my lips tight. Tears were rolling from my eyes with pain. But they had warned me. They had my trust, and these angels did not let me down. When it was all over, I gave them a beaming smile through my teary eyes and anemic face. In those 5 days, I gained a reputation as a “Dancing- guy-in-the-church”, “Macho square”, “cool patient” and so on.
But it was not all hell in the ICU. I had some priceless moments as well. Holding Anjali’s hand was so soothing! It took me to my private bliss far far away from the chaotic slot machine called ICU! Kids, Anjali and I watched the hysterical Bollywood movie “Three Idiots” together, laughing out loud while frantically keeping the ICU door closed to avoid disturbance to others. And there were those small pleasures! First successful and accurate pee in the pee bottle, first sip of the apple juice while lying flat on my back, shifting of my butt just a little in the middle of the night (which was not allowed!), little tickling in the nostrils with a draft from the ventilator, high-five to those rare 2-3 friends that were allowed to come in the ICU, and removal of the IV syringe from my body during the discharge from the hospital. Ahh!
Eventually, I started gaining strength over the next 6 months. I no longer needed to sit down while taking a shower. I gradually increased the duration of my physical rehab. I could get rid of my 24/7 life vest called a defibrillator (that gives an electric shock if my heart stops working). I could start drinking the same old stale coffee in my office. My ejection fraction (amount of blood pumped out by heart compared to its total volume) improved from 30% to 55%.
I could block off any concerns or anxiety about my heart attack. I accepted the fact that “shit happens.” I had no control over this shit. But, of course, all the mental and physical training was not easy. It was a daily grind, a daily challenge, facing the demon every day. They say that medals are not won in the stadiums in the competitions, they are won daily while training in the gymnasiums. I have been winning my medal every day.
Over time, it all started gradually. There was a calling – again and again and again. Those perky warblers, colorful wildflowers, intense thunderstorms, shades of green, lakes, rivers and mountains started calling me. Long time ago in the Himalayas, mighty mountains and roaring rivers had already adopted me as their child. These parents wanted to pamper their “newborn” child in person again. The idea of my long journey to meet them right here in America started taking shape. I decided to traverse the entire Appalachian Trail (AT). But mountains and rivers are tough parents, especially if I am going to stay in their home for a long time. They do not hesitate to give time out to their undisciplined children. They want children to follow all rules, do all chores, share all responsibilities and behave well with others. Then and only then, they would pamper me.
It was a very hard decision for Anjali to agree for my journey. But she loved my dream. She felt that I am destined to pursue this wild dream. She embraced it and the preparation began in earnest. So, how am I preparing for this AT thru hike?
Before the trail:
Block off heart attack as a concern from my mind (100% checked off)
Gradually increase physical stamina over one year (ongoing):
One hour of walk in the first month to 6-7 hours by the ninth month on the trail or on the treadmill
5 lbs. in backpack initially to 25 lbs. by sixth month. (This will be my target backpack weight including food and water)
Daily climb of 1,000 ft in the first month to 2,500 ft by sixth month on the treadmill
Alternate day yoga, core exercises and daily breathing techniques (called “pranayama” in India)
Thumbs up from cardiologist, knee surgeon and primary physician after detailed checkup (Complete)
Practice run on AT to test my gear and stamina for 15 days (Complete)
NOLS wilderness first responder course (Feb’21)
Vipasana mediation training course to prepare my mind (Feb’21)
On the trail:
Safety, safety, safety: That is the single most priority
Go slow, do not allow pulse rate to go up beyond 125 even on sharp climbs
Start from an approximate center point of AT at Harper’s Ferry (HF) in April’21 (near Washington DC), travel to north terminus in Maine, fly back to HF and travel to southern terminus in Georgia. This way, I get sufficient time to reach Maine before it shuts down by end-September.
Minimum three lit water to ensure hydration, never allow yellow tinge in my pee
Daily ECG and peripheral oxygen measurement on the trail using Apple watch
Carry satellite tracker to call first responders, if required
Protect myself from Covid-19 in every possible way
Woohoo, I will be ready for this epic, transformative journey. All stars are now lined up, all gear is purchased, doctors and angels have now blessed me. I am jumping up and down in excitement. I am waiting, waiting, waiting …
One of the most exciting aspects of the Appalachian Trail (AT) for me is to meet as many of you as possible during my travel to AT. So, here is a shameless request from me! Please join me on the trail or host me for an evening! You will either experience some amazing stories along with me on the trail itself, or you can hear them from me at your home! All I need is food, shower, laundry and charging of my battery packs.
The following write-up and the excel attachment will provide all of you the details for your consideration. Of course, the logistics, week-day schedule, family plans, unfortunate flexibility required in my plan, and many other compulsions may prevent you from joining or hosting me.
Most experienced thru-hikers would say that there are three steps in preparing the day-to-day plan for AT.
Step 1: Prepare day-to-day plan in detail,
Step 2: Print a hard copy of this plan,
Step 3: Burn away the plan in the furnace in cold Michigan winter.
The plan takes into consideration slow ramp up and specific slowdowns in White Mountains (New Hampshire) and in southern Maine. Availability of water and shelters/campsites decide the daily distance. Visit to nearby towns are planned every 5-6 days to replenish the food. Occasionally I take “zero” days to take rest during my brutal schedule and stay in the hostels at as many places as possible. It also provides me some idea as to where and when the medication and gear needs to be mailed by Anjali.
While such a plan provides insight into the overall schedule, it does not consider temperamental weather (including familiar hurricane season), sudden injuries, unforeseen delays, and host of other issues that one cannot plan for. Obviously, such a day-to-day plan is very difficult to follow. That is why most experienced hikers recommend burning the plan and hiking one’s own hike.
Guthook app has elevation details, water availability and other milestones of AT. AWOL guide further provides maps of nearby towns. Besides, many blogs (written, audio and video) provide information on ground reality of terrain and other difficulties. I considered all of them in this plan.
In any case, here are few interesting numbers:
Starting date is April 10th, 2021 from Waynesboro, Virginia (Southern tip of the Shenandoah National Park)
189 days to complete this very long trail of 2,193 miles, including 10 “zero” days
402,400 ft vertical climb, with average climb of 2,130 ft/day (This is truly insane!)
There are 36 days with climbs higher than 3,000 ft (equivalent of a climb of Grand Canyon from base to south rim)
There are 6 summits of altitude above 6,000 ft, 32 summits between 5,000 and 6,000 ft and 70 summits between 4,000 ft and 5,000 ft. The trail is routed to go to the top of each of these summits.
The trail is “embellished” with some ridiculous summit names. There are the Beauty Spot, The Priest (hikers confess sins committed on the trail at the base of this summit!), Roller Coaster and multiple President’s mountains
If you are joining me for the section of the trail: Find dates and locations that are approximately convenient to you. You can either be dropped at some intersection or park your car at the trailhead. Walk with me for a few days. There are local shuttle services that can drop you back to your car. Please note:
I recommend that you work on your fitness (especially with a 25 lbs backpack) to enjoy the trail. While column D (Distance) and column G (Climb, ft) in the excel attachment will provide you the extent of hiking every day, these numbers are partially adjustable for your and my fitness level.
Unless you are very fit or have done previous hiking, I recommend you NOT to join me in New Hampshire or southern Maine.
I will have space for one additional person in my tent and can loan my extra backpack. However, you will need all other gear. I assure you that you will continue to use this gear in future!!
Please contact me (248-635-9443 or nitin.anturkar@gmail.com) and/or Prashant Javkar (pjavkar@yahoo.com) for further discussion. Prashant will coordinate your plan during my travel.
If you are planning to host me: Two small cautions, please. Since I will not have a car (duhhh!), I need to be picked up from the close-by trail head and dropped back early in the morning on next day. I also may have a strong sweaty smell that will go away only after my shower. Please contact me (248-635-9443 or nitin.anturkar@gmail.com) and/or Subodh Ghonge/Aparna Patankar (ghonge@gmail.com) if you plan to host me.
To all of you, I can only say BIG THANK YOU just even for considering to be part of this plan!
Stay tuned for funny stories on my day-to-day plan preparation! That will be on some other day!
– Nitin (Dadhi) Anturkar (December, 2020)
View AT Plan Day by Day here in excel sheet. Please convey your interest in comments.
I had not seen a single soul in the last two days in these mountains, not on the trail, not at the campsites, and not even on local side trails. When I landed in the Allentown Mountain shelter, I was ready for another one of those meditational, self-exploring experiences. This was a brand-new shelter. Absence of chips in the wooden floor, neatly kept shovel and broom, and perfectly hung instructions on the wall in this shelter were reminding me of OCD person’s living room. Now, this neat living room would be my home for one night.
Dusk does come early in this dense jungle. It was not long before I had to start my routine evening chores. Change into equally smelling dry clothes, get water from some far away trickling stream, make hopelessly boring mashed potatoes from dehydrated powder, and then set up my sleep system (outfitters’ fancy name for the mat and sleeping bag!) in the shelter. I suddenly remembered my snake-fearing wife’s wisdom from 700 miles away in Michigan. She wanted me to set up my free-standing tent inside the shelter to keep me warm, away from snakes and away from any COVID-19 virus. I kept thinking, “Really? Is that what she wanted?”
And just when I started setting up the tent as an obedient husband, Chairman showed up at the shelter at 6:30 pm and startled me. He looked exactly like all other thru hikers. Long beard, dusty shirt, short pants, muddy shoes, classic posture of a person with a backpack and trekking poles, and very distinct sparkling eyes despite a long and hard 16-mile day in this rocky northern Pennsylvania. He declared that Sorrel and Porcupine will be arriving at the shelter as well.
In a conventional ordinary world, it takes a few days for the conversation with a stranger to go beyond pleasantries. On the trail, it takes 30 seconds to become a trail family, a tramily. Even before he removed his backpack, I already knew that his girlfriend had a stint at the University of Michigan Medical School, he worked for three years in my hometown, he has only 114 miles to go to complete the thru hike, lost 60 lbs. on the trail and his trail name Chairman was given to him because he carried a chair on the trail for first 200 miles.
Porcupine, Sorrel and Chairman have been traveling together for the last few days. Sorrel loves to add sorrel in her meals and is a Jazz singer, songwriter and composer based in New York city, originally from Maine. She is looking forward to meeting her mom in the next few days and plans to take a zero day (rest day) with her before completing the trail 500 miles away. Porcupine is a vegan from Ohio, who meditates and practices breathing techniques like a devout yogi. He loves Indian food, especially in Hindu temples. When I mentioned to him about my vegetarian wife, he promptly persuaded me to give up dairy products and meat. I told him that I have eaten grasshopper, crocodile and deer tail, and certainly want to explore a few more animals before turning vegan. His shocked face convinced me that he no longer considers me a Hindu.
However, Porcupine’s daily routine of meditation is not necessary to have a spiritual journey on the trail. Check out this casual dialogue among four of us while we were wrapped in our sleeping bags in the night.
Porcupine: What do you do, Dadhi?
Dadhi (that is me!): I recently retired from General Motors purchasing. Do you know how big these freaking companies are? We purchase $100 Billion worth of parts every year.
Porcupine: ohhh, I wish I had 100 Billion dollars.
Chairman responded instantaneously: If I have that much money, I will do PCT (another long-distance trail called Pacific Crest Trail on the west coast of USA) next year!
Sorrel: I will just vanish in the woods!
Somehow, I have a weird feeling that every thru hiker will have a similar response. All the preaching by monks, gurus, rabbis, and priests would probably never achieve such a simple ascetic mindset!
I spent my first week with my buddies from Detroit on the Appalachian Trail (AT) in Virginia. After completing Dragon Tooth, the team had landed at Catawba Shelter and were ready to chill. Moses showed up late in the evening at the shelter, just like the sudden appearance of Chairman. Moses did look like ancient character coming alive out of some Rembrandt or Michael Angelo painting with his sharp nose and triangular narrow beard. He was bored of his routine IT job in New York City and had decided to do half of AT along with his four friends from Virginia Tech. He had just finished 25 miles and was very tired.
Dadhi: What the fxxx? How did you manage to do 25 miles in one day?
Moses: I can describe it in two words, LSD and coffee.
Dragon Boy (my Indian buddy from Detroit): What is LSD?
We all started laughing. We did not want to spoil Dragon Boy’s innocence. Almost immediately, we came to know that Moses is also a vegan, did not want to bypass the 40-mile section of the trail unlike his four friends, and decided to walk and catch up in two days with them. When we all were sharing our food with each other, he told us that earlier he used to share what he had in plenty. The trail has given him a gift, a change in attitude, to start sharing his precious and scarce things. A life-long, beautiful gift, indeed!
As we continued our chatting, I realized that sometimes, the spiritual journey on the trail also destroys one’s ego. In this case, it was my ego, my pride that I am doing something special by attempting AT with a stent in my heart from the previous heart attack. When I mentioned my condition to Moses, he admired me. But then quietly commented about his friend on AT, who has lost 3/4th of his lungs. For non-hikers, my past health condition may be “inspirational”, “brave”, “little-too-much”, “unnecessary”, “Hara-kiri” and many other things. But on the trail, all the adjectives melt away.
I had just finished a sharp climb and was resting on a wooden log. Carrying 25 lbs. backpack on a 190 lbs. fat body was not easy. While I was huffing and puffing on the wooden log, another person showed up following the same climb. He appeared cheerful and was ready to continue. He said, “Hey, I am Leaky Boots. Can you please help me in applying ointment on my back? Some nasty bee may have stung me.” I, of course, obliged while visualizing a bee getting stuck in my hairy back before even attempting to sting me.
Dadhi and Leaky Boots
Leaky Boots started searching for the ointment in his small bag among a few small Snicker bars, a bandage, a couple of paper napkins and the rosary. He proudly held the rosary in his hand and said, “I carry my rosary, because I am a Catholic”. I also showed him a small red cloth in my pocket. I told him that my father gave it to me 10-12 years ago. It contains few leaves of Durva (a type of Bermuda grass usually found in India and is used in worshipping the Elephant God). My father’s faith was that it would protect me in difficult situations.
After applying the ointment, we continued our chatting. I could not believe that Leaky Boots was freaking 78 years old dude. “No way!”, I exclaimed while bowing to him. His energy, smile, chirpy demeanor, and positive attitude were mind blowing. He used to be the outfitter himself but eventually became a student counselor, his dream job. We walked for five hours together, discussing his students, his long-distance dating with a Japanese woman, today’s media, hiking gear and many other random things. I told him about my children, our family, where I come from, my parents and my writings. He was really looking forward to a surprise meeting with his grandchildren on the trail, secretly arranged by his daughter. When I told him about my daughter’s name, he said, he knows at least three Aartis as a counselor and all of them were very smart. “One of them even went to MIT!” I stopped in my tracks. I told him, “OMG, even my Aarti went to MIT!”
It was a funny small world, amazing coincidences, and uncanny bonding of brothers from two different mothers from two different continents!
Meals were getting ready! All of us had standard kitchenware. A tiny stove, small gas cylinder, a spork and 700-800 ml container. That is it! One boils water in a couple of minutes, adds packet full of dehydrated powder of some ready-made meal, and boom! You got your dinner! No need for a cooking range, a casserole, designer cutlery, cutting boards, umpteen number of containers and an entire room full of unnecessary stuff!
Tim and Tammy sat with all of us around this oddly constructed picnic table. Tim prayed and thanked God for the food on the table. We all said “amen!” and we started sharing food with each other. We thanked Tim when he said, “Do you know something? For me, faith is the anchor”. That sentence from my fellow Michigander, whom I met just one hour ago in the middle of the Virginia jungle on AT is stuck in my head! Yes, faith can be in any religion, faith can be in nature, in science, in oneself, in your parents, in teachers, in your friends. Faith can be in anything. But faith matters! It provides the anchor in your life! Makes our life meaningful, happy, enjoyable and desirable!
I have faith in my tramily! In just 12 days on the trail, I learnt so much from them, heard their mesmerizing stories, shared their goodwill and purity of hearts! I cannot thank them enough for enriching my life. And I already know that my tramily members will be growing leaps and bounds next year during my thru hike! I just cannot wait to hit the trail!
I bow to mine and Anjali’s parents, my teachers, amazing friends like Balya (Vasant Vasant Limaye), Chopper (Vasudev Gharpure), Mandy (Mukund Karwe) and Raju (Rajendra Bhat). With their blessings, I have inaugurated my journey right on the Appalachian Trail by traditional coconut breaking ceremony. Their teachings of positivity, discipline, skills, determination, self-motivation and safety will all be tested to the limits. Support and blessings from my family and all friends are with me. I am requesting your blessings from the bottom of my heart (My journey will start in April’21)
माझ्या आणि अंजलीच्या आई-वडिलांना, माझ्या सर्व शिक्षकांना आणि बाळ्या (वसंत वसंत लिमये), चॉपर (वासुदेव घारपुरे), मॅन्डी (मुकुंद कर्वे) आणि राजू (राजेंद्र भट) ह्यासारख्या गुरुवर्य मित्रांना नमस्कार करून Appalachian Trail (AT) चा नारळ अगदी trail वर जाऊनच फोडला आहे. त्यांनी आयुष्यभर शिकवलेली शिस्त, सकारात्मता, कौशल्य, दृढनिश्चय आणि स्वतःची सुरक्षा हे सगळं सगळं पणाला लावणार आहे. माझे सगळे कुटुंबीय आणि तुम्ही सगळे मित्र पाठीशी आहातच. पण तुमच्या आशीर्वादाची सुद्धा खूप खूप याचना! (माझा प्रवास एप्रिल’२१ मध्ये सुरु होईल)
I spent my last week on the Appalachian Trail alone in Northern Pennsylvania, also affectionately (?) called Rocksylvania. It involves miles and miles of boulders and is littered with nothing but the rocks. My objective was to get reasonable exposure to this fourth toughest section of the trail.
I was successful in completing the plan. There were two cold, rainy days. Night temperature stayed at 35-40F throughout this week. I was very very tired all the time and my progress through the trail was very slow. As expected, I lost the trail on a few occasions in the piles of boulders but did not see any snakes or bear. Here are few interesting learnings from this section of the trail:
After reaching the camp site after a long day, it is an effort to get water from a 500 ft. deep gorge climbing down half a mile. One quickly learns to save water by swallowing gargled water after brushing teeth and drinking rinsed water after cleaning the pot after the meal
You will be surprised to know the amount of tissue paper one needs to wipe your you-know-what. As per the math, if there are 1,850 sections in a roll of tissue paper, you will not require a new roll for at least 1,850 days on the trail.
All known muscles hurt all the time. And then some new unknown muscles show up abruptly and hurt as well. Suddenly, a very painful hot boil on my fat butt became just an irritation in all these other hurts.
Try hard not to take a photo wearing a down jacket of a colorful bug crawling near your stove. After quietly melting the outer layer of the jacket, it has a potential to make a fluffy rooster out of an ordinary bearded human being like me. Never mind that the patchwork of duct tape on the expensive jacket becomes a talk of the trail.
One can sleep like a log from 7 pm to 7 am. There is no concept such as “too much sleep”. In any case, in this jungle, even if your eyes are open, you feel like you are part of a black hole.
Those fancy, humongous, stable-looking 5-ton boulders practice their meditation most of the times. But when you step on them, they suddenly become Karate teachers and move around so that you get the same balancing exercise that Karate Kid got from Mr. Miyagi
Do not drink water after 5 pm. If you must go half asleep in the pitch-dark night, there is approx. 45% probability that you will pee on your own shoes
Reducing weight in the backpack should be the single point agenda at the start of the trail. Reduce the length of the toothbrush, do not carry nail-cutter, no soap, no hand sanitizer, no deodorizer, no Selfie-stick, no extra clothes, no nothing, if possible. Leave your super hygienic body with sandalwood aroma back home
But the real story of my two-week practice run is meeting my amazing hosts and friends. I visited my cousin in Virginia and my college mates and their families in Pennsylvania and New Jersey. They fed me amazing food with the same affection they have for their children, they listened to my stories with curiosity, and they shared their happiness and day-to-day challenges. Spouses “burst the bubbles” of my so-called smart college mates with such funny stories that I could not stop laughing. Thank you for making me part of your family! I had a blast!
I also had an exciting time with many hikers that I met at camp sites and on the trail. I will write separately about their out-of-the-world stories.
I do not think that I ever mentioned to you about why I have disconnected myself from all of you on WhatsApp groups and emails. I have a practical problem. On the trail, I have limited battery power (due to battery weight). I need to use that power to navigate using my cell, check my pulse and ECG using the watch, and to send my whereabouts to my family using the satellite tracker. I will connect with all of you soon. Meanwhile note that when my trail starts in April 2021, I will be disconnected for more than seven months. May I still request you at that time to send me your encouragement and other messages please (even when you know that I may not respond!)?
